آشنايی با كتاب تاريخی " تاريخ خانی "

تاریخ خانی ، کتابی تاریخی به فارسی تألیف علی بن شمس الدین لاهیجی در سدة دهم ، مشتمل بر چهل سال تاریخ گیلان (از 880 تا 920). از مؤلف کتاب اطلاعی در دست نیست جز آنکه کتاب خود را به فرمان سلطان خان احمدخان گیلانی * (حک : 911ـ943) نوشته است . سلطان احمدخان بر تألیف این اثر نظارت مستقیم داشته ، زیرا در متن تصحیحاتی انجام داده است (لاهیجی ، مقدمة ستوده ، ص بیست ویک ).

تاریخ خانی در بارة تاریخ گیلان در زمان سلاطین کیایی گیلان ، و ظاهراً دنبالة کتاب تاریخ گیلان و دیلمستان ، تألیف ظهیرالدین مرعشی است (همان ، ص 5، مقدمة ستوده ، ص چهارده )؛ تاریخ گیلان و دیلمستان تا پایان حوادث 894 را دربر دارد (مرعشی ، ص 476). کتاب مرعشی و تاریخ خانی در چهارده سال تداخل زمانی دارند، اما مطالب راجع به این چهارده سال در دو کتاب متفاوت است (لاهیجی ، مقدمة ستوده ، ص چهارده ).

تاریخ خانی مشتمل است بر مقدمه و سه باب . باب اول در 44 فصل دربارة حوادث سال های 880 تا 909 است ، یعنی اواخر حکومت سلطان محمد (851 ـ883)، فوت او و جانشینی کارکیا میرزاعلی ، جنگ منجیله دشت ، فتح قلعة طارم و حوادث دیگر (ص 9ـ171). باب دوم در شش فصل در بارة سلطنت سلطان حسن (910ـ911) و عزل و قتل میرزاعلی و کشته شدن سلطان حسن است (ص 173ـ243).

باب سوم شرح سلطنت سلطان خان احمدخان گیلانی است (ص 245ـ392).تألیف تاریخ خانی در 921 آغاز شده و در 922 به پایان رسیده است (لاهیجی ، ص 7، 391ـ392). نثر کتاب پیچیده و مصنوع ، و آمیخته با اشعار فارسی و عربی و آیات قرآن کریم است . لغات مغولی مانند «توشمال » و «ایلغار» (ص 29، 122)، ترکیبات گیلکی مانند «عموپسر» و «زن پسر» (ص 288، 310)، واژه های عامیانه مانند «اِجْدِها» (اژدها؛ ص 220) و اصطلاحات ویژة خود مؤلف ــ مانند «من اینست که سوار می شوم » (ص 235) به معنای «دارم سوار می شوم » ــ نیز در کتاب به کار رفته است که از دیگر خصوصیات نثر آن به شمار می آید.

تاریخ خانی یکی از منابع مهم تاریخ گیلان در این دوره است . بنا به گفتة مصحح کتاب به نقل از محمد قزوینی ، این کتاب مطالبی دربارة مدت اقامت شاه اسماعیل صفوی (حک : 905ـ930) در گیلان دارد که در هیچ کتاب دیگری نیامده است (مقدمة ستوده ، ص چهارده )؛ با توجه به هم زمانی تألیف این کتاب با آغاز دورة صفوی ، این اطلاعات بسیار مهم است .

همچنین کتاب حاوی اطلاعات مفیدی است دربارة آداب جنگ و لشکرکشی و سلاحها (ص 78، 117ـ 118)، هدایا و پیشکشها (ص 6، 87)، آداب و رسوم مانند نقاره زدن (ص 169، 171)، کشتی گرفتن (ص 209)، مجازات سرکشان و طاغیان (ص 233ـ 234)، و انواع مالیات با عناوین زَنه زَر (ص 3)، مَرد سوارنه (ص 13)، سره زر (ص 321، 377) و گاوه زر (ص 377).

در این کتاب به مناصب این دوره نیز اشاره شده است ،از جمله خبرچی گری و رکاب بندی (ص 217، 236، 306ـ307، 332). اشتباهاتی در ذکر تاریخ برخی حوادث وجود دارد که احتمالاً از جانب کاتب نسخه بوده است (برای نمونه رجوع کنید به ص 79ـ80، 97). برخی اعلامِ اشخاص و مکانها در متن به صورتهای گوناگون ضبط شده است ، ازینرو خواننده ممکن است آنها را چند تن یا چند جا بپندارد مانند تولم حسام الدین ، حسام الدین تولم ، حسام الدین تولمی ، حسام الدین تولم جلال الدین و تولم جلال الدین حسام الدین (ص 48، 51 ـ52، 55،62)، و بیه پسیه و بیه پَسیان (ص 121، 339).

تاریخ خانی را نخستین بار برنهارد دورن در 1274/ 1857 از روی نسخة خطی نیکولا خانیکوف در پطرزبورگ منتشر کرد. چاپ دیگر کتاب از روی همان نسخه که در انستیتوی کتب آسیاییِ لنینگراد نگهداری می شود، با تصحیح و مقدمه و تعلیقات منوچهر ستوده در 1352 ش در تهران منتشر شده است (مشار، ج 1، ستون 1074؛ لاهیجی ، مقدمة ستوده ، ص بیست ـ بیست ویک ).

منابع :

علی بن شمس الدین لاهیجی ، تاریخ خانی : شامل حوادث چهل سالة گیلان از 880 تا 920 قمری ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران 1352 ش ؛ ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی ، تاریخ گیلان و دیلمستان ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران 1364ش ؛ خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی ، تهران 1350ـ 1355 ش .