آشنایی با درخت آزاد ( آزاد دار، آزار دار ) با نام علمی Zelkova carpinifolia

درخت آزاد از خانواده Ulmaceae و با نام علمی Zelkova carpinifolia است. در گویش های گوناگون زبان فارسی به آن آزا, آزار, آزاد دار, نیل, سیاهدار, سیادور, آقچه آغاج, بز, یذروفق و چاپخو نیز می گویند.
درخت آزاد, جزو درختان بلند قامت است و ارتفاع آن به ‪ ۲۵‬ـ ‪ ۳۵‬متر و قطرش به بیش از یک متری می‌رسد. با تنه ای قطور و پیچیده است. عمر درخت آزاد، طولانی و پوست تنه آن، صاف و نقره‌ای تا خاکستری است که به صورت پلاک از تنه جدا می‌شود و جای آن نارنجی است.
چوب درخت آزاد، قهوه‌ای مایل به نارنجی، نیمه سنگین، نیمه‌سخت و با دوام است و به علت داشتن رشته‌های پارانشیمی فراوان، خاصیت کش‌سان دارد.
آزاد، درختی است کند رشد و نورپسند که طالب خاک های سبک و غنی و عمیق است و اغلب نواحی واریزه‌ای را می‌پوشاند و در بعضی از نواحی جلگه‌ای، توده‌های خالص تشکیل می‌دهد.
برگ های آن ریز، خشن، متناوب, خزان کننده, تخم مرغی یا بیضی, دندانه دار و کاغذی و با رگبرگ شانه ای هستند.

برگ زرد رنگ آن، جلوه زیبایی را در فصل پاییز پدید می‌آورد.

میوه فندقه کوچک آن، بدون واسطه به کنار برگ متصل می‌شود.

گل های این درخت نر یا نر و ماده ( هرمافرودیت), ناشکوفا, دارای سطحی صاف و خشن است که در قاعده شکم دار و در انتها باریک است.
موسم گل دهی در اردیبهشت ماه می باشد.
این درخت در بین گیلکان جنبه تقدس داشته ودر اطراف اماکن متبرکه استان گیلان فراوان دیده می شود.

" گیلون هر جا آزاره, گیلکونه مزاره " (مثل گالشی )
گیلان, هرجایش درخت آزاد است؛ مزار گیللک ها ( بزرگان گیل ) است. و به عبارتی, در زیر هر درخت آزاد گیلان, یک بزرگ مرد گیل خوابیده است.
در اطراف اماکن متبرکه ,درخت آزادِ چند صد ساله, زیاد به چشم می خورد. عوام معتقدند که اگر بقعه ای مدفن آقا ( مرد) باشد, درخت آزاد آن محوطه" خانم" آن آقاست و بالعکس. درخت آزاد اطراف زیارتگاه ها را نمی برند و احترام زیادی به آن می گذارند و به آن دخیل نیز می بندند و شیره ی قرمز رنگ این درخت را برای تبرک به سر و روی خود مالند.
درخت آزاد به سرما مقاوم و به خشکی حساس است و در باغ های سلطنتی و حاکمان محلی استان گیلان، به دلیل داشتن تنه راست و برگ های زرد زیبا در پاییز، کاشته می‌شد.

منابع:
کتاب شناسایی گیاهان دارویی و صنعتی جنگلی و مرتعی ( ج 7 )/ تالیف: مهندس مهدی عماد/ ناشر: انتشارات موسسه توسعه روستایی/ زمستان 1379
فرهنگ گیل و دیلم/ تالیف: محمود پاینده لنگرودی/ انتشارات امیرکبیر

آشنايی با كتاب تاريخی " تاريخ خانی "

تاریخ خانی ، کتابی تاریخی به فارسی تألیف علی بن شمس الدین لاهیجی در سدة دهم ، مشتمل بر چهل سال تاریخ گیلان (از 880 تا 920). از مؤلف کتاب اطلاعی در دست نیست جز آنکه کتاب خود را به فرمان سلطان خان احمدخان گیلانی * (حک : 911ـ943) نوشته است . سلطان احمدخان بر تألیف این اثر نظارت مستقیم داشته ، زیرا در متن تصحیحاتی انجام داده است (لاهیجی ، مقدمة ستوده ، ص بیست ویک ).

تاریخ خانی در بارة تاریخ گیلان در زمان سلاطین کیایی گیلان ، و ظاهراً دنبالة کتاب تاریخ گیلان و دیلمستان ، تألیف ظهیرالدین مرعشی است (همان ، ص 5، مقدمة ستوده ، ص چهارده )؛ تاریخ گیلان و دیلمستان تا پایان حوادث 894 را دربر دارد (مرعشی ، ص 476). کتاب مرعشی و تاریخ خانی در چهارده سال تداخل زمانی دارند، اما مطالب راجع به این چهارده سال در دو کتاب متفاوت است (لاهیجی ، مقدمة ستوده ، ص چهارده ).

تاریخ خانی مشتمل است بر مقدمه و سه باب . باب اول در 44 فصل دربارة حوادث سال های 880 تا 909 است ، یعنی اواخر حکومت سلطان محمد (851 ـ883)، فوت او و جانشینی کارکیا میرزاعلی ، جنگ منجیله دشت ، فتح قلعة طارم و حوادث دیگر (ص 9ـ171). باب دوم در شش فصل در بارة سلطنت سلطان حسن (910ـ911) و عزل و قتل میرزاعلی و کشته شدن سلطان حسن است (ص 173ـ243).

باب سوم شرح سلطنت سلطان خان احمدخان گیلانی است (ص 245ـ392).تألیف تاریخ خانی در 921 آغاز شده و در 922 به پایان رسیده است (لاهیجی ، ص 7، 391ـ392). نثر کتاب پیچیده و مصنوع ، و آمیخته با اشعار فارسی و عربی و آیات قرآن کریم است . لغات مغولی مانند «توشمال » و «ایلغار» (ص 29، 122)، ترکیبات گیلکی مانند «عموپسر» و «زن پسر» (ص 288، 310)، واژه های عامیانه مانند «اِجْدِها» (اژدها؛ ص 220) و اصطلاحات ویژة خود مؤلف ــ مانند «من اینست که سوار می شوم » (ص 235) به معنای «دارم سوار می شوم » ــ نیز در کتاب به کار رفته است که از دیگر خصوصیات نثر آن به شمار می آید.

تاریخ خانی یکی از منابع مهم تاریخ گیلان در این دوره است . بنا به گفتة مصحح کتاب به نقل از محمد قزوینی ، این کتاب مطالبی دربارة مدت اقامت شاه اسماعیل صفوی (حک : 905ـ930) در گیلان دارد که در هیچ کتاب دیگری نیامده است (مقدمة ستوده ، ص چهارده )؛ با توجه به هم زمانی تألیف این کتاب با آغاز دورة صفوی ، این اطلاعات بسیار مهم است .

همچنین کتاب حاوی اطلاعات مفیدی است دربارة آداب جنگ و لشکرکشی و سلاحها (ص 78، 117ـ 118)، هدایا و پیشکشها (ص 6، 87)، آداب و رسوم مانند نقاره زدن (ص 169، 171)، کشتی گرفتن (ص 209)، مجازات سرکشان و طاغیان (ص 233ـ 234)، و انواع مالیات با عناوین زَنه زَر (ص 3)، مَرد سوارنه (ص 13)، سره زر (ص 321، 377) و گاوه زر (ص 377).

در این کتاب به مناصب این دوره نیز اشاره شده است ،از جمله خبرچی گری و رکاب بندی (ص 217، 236، 306ـ307، 332). اشتباهاتی در ذکر تاریخ برخی حوادث وجود دارد که احتمالاً از جانب کاتب نسخه بوده است (برای نمونه رجوع کنید به ص 79ـ80، 97). برخی اعلامِ اشخاص و مکانها در متن به صورتهای گوناگون ضبط شده است ، ازینرو خواننده ممکن است آنها را چند تن یا چند جا بپندارد مانند تولم حسام الدین ، حسام الدین تولم ، حسام الدین تولمی ، حسام الدین تولم جلال الدین و تولم جلال الدین حسام الدین (ص 48، 51 ـ52، 55،62)، و بیه پسیه و بیه پَسیان (ص 121، 339).

تاریخ خانی را نخستین بار برنهارد دورن در 1274/ 1857 از روی نسخة خطی نیکولا خانیکوف در پطرزبورگ منتشر کرد. چاپ دیگر کتاب از روی همان نسخه که در انستیتوی کتب آسیاییِ لنینگراد نگهداری می شود، با تصحیح و مقدمه و تعلیقات منوچهر ستوده در 1352 ش در تهران منتشر شده است (مشار، ج 1، ستون 1074؛ لاهیجی ، مقدمة ستوده ، ص بیست ـ بیست ویک ).

منابع :

علی بن شمس الدین لاهیجی ، تاریخ خانی : شامل حوادث چهل سالة گیلان از 880 تا 920 قمری ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران 1352 ش ؛ ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی ، تاریخ گیلان و دیلمستان ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران 1364ش ؛ خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی ، تهران 1350ـ 1355 ش .

آشنایی با سید شرفشاه ( پیر شرفشاه ), پدر شعر گیلکی

آرامگاه سید شرفشاه در دارسرای شهرستان رضوانشهر


گردآوری : داوود خانی خلیفه محله

سید شرفشاه دولایی ( پیر شرفشاه ), عارف و شاعر قرن هشتم هجری است. وی نخستین شاعر گیلانی است که به گیلکی شعر گفته و دیوان اشعاری از خود به جا گذاشته است.
اشعار سید شرف شاه در قالب دوبیتی ( چهار مصراع ) و به صورت هجایی سروده شده است. این نوع دوبیتی شرفشاه به " چهار دانه های شرفشاهی " مشهور است که خارج از اوزان عروضی , ولی دارای وزن هجایی است.
تعداد چهاردانه های پیر شرف شاه , نزدیک به 772 شماره می باشد.
دیوان اشعار گیلکی سید شرفشاه به صورت کامل در بخارست پیدا و عیناً توسط دکتر محمد علی صوتی به صورت عکسی چاپ و منتشر شد. اکثر اشعار وی دارای مضامین اخلاقی, عرفانی و دینی می باشد.
آرامگاه او در روستای دارسرای شهرستان رضوانشهر در میان درختان قطور آزاد ( آزاد دار ) قرار دارد.
نمونه از یک چهاردانه پیر شرفشاه:
ایتا دوست داشتیم, خدا ببرده جه می جا
آئینه بو میره, بنابوم دیمه جا
الهی بشکنه گردن فلک هزار جا
می نازنین دوستا دور بوکود جه می جا

آشنایی با محمود پاینده لنگرودی

محمود پاینده لنگرودی در 12 آذر 1310 خورشیدی در لنگرود به دنيا آمد. تحصيلات ابتدايی را به سال 1317 در زادگاه خود آغاز نمود، اما پس از پنج سال به سبب بيماری مدرسه را رها کرد. پس از دو سال ترک تحصيل دوباره به دبيرستان رفت.
شعر و شاعری را در دهه 1320 خورشیدی با روزنامه چلنگر افراشته آغاز کرد و شيوه شاعری را از او آموخت. پس از کودتای 28 مرداد 1332 ديگربار ناگزير به ترک تحصيل و به اجبار راهی تهران شد.

در سال‌های 1333-1344 با اهل قلم در تهران آشنا گرديد و در مجله اميد ايران شروع به کار کرد و هر هفته دو صفحه شعر سياسی می‌سرود که از مدير مجله تا حروف‌چين چاپ‌خانه، شاخ و برگ آن را می‌زدند و به خواننده تحويل می‌دادند. با وجود اين در آن سال‌های سياه جنگ و گريز منظومه‌های دلنشين سياسی پاينده در مجله اميد ايران خواننده‌گان بسيار داشت.

او در طول يک سال انتشار مجله اميد ايران به سال 1333 سيصد و بيست و نه مضمون اجتماعی را در سه هزار و چهارصد و نود و دو بيت شعر سرود و به خواننده‌گان اميد ايران تقديم کرد.در سال 1344 ازسوی مراکز امنيتی آن زمان انتشار مجله به تعطيلی همين يکی يا دو صفحه اخبار منظوم اجتماعی مشروط گرديد و استاد پاينده در پاسخ به دلجويی مدير مجله گفته بود «قيامت هرچه دير آيد بيايد...» (اميد ايران، سال 1335، ش يک)در دی 1333 کتاب کوچکی به نام نغمه‌های زندگی منتشر شد که در آن سروده‌های شاعرانی که شعرشان در مجله اميد ايران چاپ می‌شد گرد آمده بود. در اين مجموعه 5 شعر از پاينده نيز چاپ شده است.

از 1337 برای گذران زندگی به کارهای مختلفی دست زد. از جمله حساب‌داری، نقاشی و تابلونويسی. خوش‌نويسی را در انجمن خوش‌نويسان نزد استادانی چون ابراهيم بوذری، حسين ميرخانی و عبدالله فرادی آموخت.
پاينده از شاعران خوش‌قريحه گيلکی و فارسی بود. شعر کهن و نو را خوب می‌شناخت و در قصيده و غزل و رباعی و دوبيتی اشعاری سروده است. اما شيوه نيمايی را بيشتر می‌پسنديد. به اعتقاد او «شعر بايد نکاتی به خواننده بياموزد و شاعر پيش از مردم همراه و همگام آنان باشد تا هنر شعرش در زمينه مردم موثر باشد».اشعار فارسی پاينده که عموما مضمون اجتماعی دارند، در عين زيبايی عامه‌پسند و عاری از تعقيدات لفظی است.

اشعار گيلکی محمود پاینده لنگرودی شيوا، سليس و آکنده از مضامين دلنشين مردم‌پسند است. افزون بر زبان تعرض به بی‌عدالتی‌های زمانه، در زبان وصف نيز توانا بود، اما نه در وصف هلال ماه و تشبيه آن به ابروی دل‌دار. بلکه وصف پريشانی‌های فرزندان تيره‌بخت روزگار.در طنز نيز دستی توانا داشت. طنز او در طعنه بر نابه‌سامانی‌ها بود و هجو او در افشای نابرابری‌های اجتماعی.
نخستين مجموعه اشعار فارسی او گل عصيان (مجموعه 22 شعر) با مقدمه مفصل پرويز جهانگير در 1334 منتشر شد.

دو سال بعد نيز کتاب کوچکی به نام «ترانه‌های گيلکی» (شامل 44 دوبيتی) از ناصر فرهاديان لنگرودی، شهدی لنگرودی و محمود پاينده منتشر شد، که افزون بر مقدمه، 15 ترانه از اوست.دو منظومه گيلکی به نام‌های «يه شؤ بوشؤم روخؤنه» (شبی به رودخانه رفتم) و «ليله‌کوه» (ليلاکوه) سرود. نخستين منظومه در 1338 سروده شد و شاعر، خود آن را به فارسی برگرداند و در بهار 1358 منتشر کرد؛ محتوای شعر بيانگر انديشه‌ای سياسی است و رودخانه از ستم و ظلم حاکم سخن می‌گويد.

دومين منظومه که در سال 1347 سروده شده، نخستين‌بار در 1358 به چاپ رسيد. دورنمايه ليله‌کوه باورهای مردم که مشتمل بر 94 شعر است: 9 غزل، 3 دوبيتی، 25 چهارپاره و 53 شعر در قالب نيمايی، يک قطعه و سه شعر کوتاه گيلکی، تاريخ نخستين شعر 1333 و آخرين آن آبان 1376 است.پاينده بعدها به ميدان پژوهش، به ويژه در فرهنگ عامه گام نهاد و با همه توان سال‌ها به گردآوری فرهنگ عامه گيلان پرداخت.پاينده در 67 ساله‌گی در شامگاه 27 آبان 1377 در تهران درگذشت و در زادگاه خود به خاک سپرده شد.
آثار محمود پاینده لنگرودی:
1334) گل عصيان، مجموعه شعر، تهران، 560ص.

1336) ترانه‌های گيلکی، مجموعه 44 دوبيتی، تهران، 26ص.

1352) مثل‌ها و اصطلاحات گيل و ديلم، تهران، بنياد فرهنگ ايران، چاپ دوم: تهران، سروش 1374، 302ص.

آيين‌ها و باورداشت‌های گيل و ديلم، تهران، بنياد فرهنگ ايران، چاپ دوم: تهران، پژوهشگاه مطالعات علوم انسانی 1377، 428ص.1357) قيام غريب‌شاه گيلانی مشهور به عادل‌شاه، تهران، انتشارات سحر، 108ص.

يه شؤ بوشؤم روخئونه، تهران، ناشر مولف، 80ص.

ليله‌کوه، تهران، ناشر مولف، 50ص.

پل خشتی لنگرود (خشته پل)، تهران، ناشر مولف، 12ص.

1365) فرهنگ گيل و ديلم ،تهران، انتشارات اميرکبير، چاپ دوم: تهران 1376، 788ص.

1368) يادی از دکتر حشمت جنگلی، تهران، انتشارات شعله انديشه، 182ص.

1370) خونينه‌های تاريخ دارالمرز (گيلان و مازندران)، رشت، گيلکان، 306ص.1374

) شعرهای گيلکی افراشته، گردآوری و برگردان، رشت، گيلکان، 288ص.1383

) ازيادرفته (مجموعه داستان)، انتشارات آهنگ ديگر، 133ص.1384

) گيله‌وا (مجموعه شعرهای فارسی)، نشر آتنا، 165ص

نگاهی به پل خشتی بلور دکان ( بَلار دکان ) شهرستان لنگرود

نمایی از چشمه کوچک ضلع جنوب شرقی پل خشتی بلور دکان
زمان عکس برداری: جمعه ۱۵ آذر ماه ۱۳۸۷ خورشیدی

پل خشتی بلور دکان ( بَلار دکان ) روستای بلوردکان ( بلار دکان ) از توابع دهستان لات ليل، بخش اتاقور شهرستان لنگرود و در 12 کيلومتري جنوب غربي شهر املش و ارتفاع 45 متري از سطح آب هاي آزاد جهان بر روي دو رودخانه سياهرود و زيل بره واقع شده است. آب سياهرود از مغرب و آب زيل بره از شمال غربي روستاي بلوردکان جاريست که در زير اين پل به هم مي پيوندد . اين پل بر سر يکي از مسيرهاي راه شاه عباسي که از املش به قزوين کشيده شده بود قرار گرفته، اين راه کاروان رو و پر رفت و آمد املش را به نقاطي همچون کهلستان ، لات ليل ،گرسک ، بلوردکان ، هلودشت ، ميان لنگه ، اسماعيل آباد و در نهايت قزوين متصل مي نمود.
اين راه در گذشته بسيار حايز اهميت بوده، بطوريکه در فاصله140 متري اين پل بقاياي کاروانسرايي مشاهده مي شود که ظاهراً به امر شاه عباس ساخته شده است و ابعاد هر ضلع آن تقريباً به 40 متر مي رسد .
اين پل دارای يک دهانه ي بزرگ و دو دهانه ي کوچک در طرفين بوده که در حال حاضر يک دهانه کوچک آن باقي مانده است . و بقيه آن تخريب شده است که طول آن 50 متر و عرض آن 5 متر بوده است . ( ستوده صفحه 341 ) لازم به يادآوري است که قدمت اين پل به دوره ي صفوي بر مي گردد .
ويژگی های ساختاری و کالبدی پل بلوردکان :
از اين پل در حال حاضر يک چشمه کوچک و قسمتي از سک پايه که آن نيز تخريب شده ، باقي مانده است . طاق اين پل داراي خيز که ارتفاع آن از نوک جناق تا کف، 20/4 متر و عرض آن 70/3 متر است . طول باقي مانده پل 15 متر و گذرگاه آن نيز 5 متر است و ارتفاع جانپناه آن يک متر و قطر آن 60 سانتي متر است . دهانه طاق را ابتدا با آجر و گچ بنا، و بالاي آن را با سنگ ، گل و آهک پر کرده اند و براي چيدن ديوارهاي داخلي بعد از سه يا چهار رديف آجر ، يک رديف قلوه سنگ رودخانه اي چيده اند که اين امر شايد به دليل کمبود مصا لح و صرفه جويي در بکار بردن آجر بوده است . اما ديوارهاي بيروني را تماماً با آجر کار کرده اند . در قسمت غربي دهانه ي باقيمانده ، بقاياي پل به ابعاد 160× 80 با پهناي 870 سانتيمتر و ارتفاع يک متر و طول 60/3 متر مشاهده مي شود. پايه اين پل جهت استحکام بيشتر با قلوه سنگ هاي رودخانه ساخته شده است.
مصالح به کار رفته عبارتند از : قلوه سنگ در پايه ها ، آجر در ابعاد 5×20×20 سانتي متر و ملات ساروج .
با توجه به مصالح به کار رفته که تلفيقي از آجر و سنگ است ، زيبايي خاصي به بنا بخشيده .اين نوع معماري را مي توان مختص منطقه دانست . اين بنا به شماره 10 786در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است.

آشنایی با دژ میل امام شهرستان املش

عکس از: محمد علی عابدی

میل اُمام (meel omâm) که در میان مردم منطقه به برج امام و همچنین آتشکده ی دوران ساسانی معروف است، در فاصله یک کیلومتری شمال شرق روستای قدیمی و زیبای اُمام از توابع دهستان سمام بخش رانکوه شهرستان املش قرار دارد و دسترسی به آن از روستای سمام امکان پذیر است.

میل امام بلندترین نقطه کوه سومان سرا، در ارتفاع 2000 متری سطح دریا قرار دارد.ستوده درباره ی این قلعه نوشته است: در مشرق آبادی اَمام در فاصله ای که به خط مستقیم در حدود یک کیلومتر بر فراز قله ای سنگی و خاکی میله ای از سنگ نتراشیده و گچ بنا شده است. شکل این میل، استوانه ای است که کمی روی مخروط قرار دارد و … روی سراسر بدنه ی خارجی را با گچ غربالی و درشت سفید کرده بودند تا از دور نمایان شود، این برج را باید جزء برج های راهنما دانست.

در فرهنگ جغرافیای ایران آمده است که در اطراف این میل بقایای ابنیه ی قدیمی از قبیل آجر و سفال مشاهده شده است، از این رو این برج، آتشکده و یا برج خبری بوده است. البته بعضی از ریش سپیدان محل هم معتقدند این محل در گذشته آتشکده بوده. از این نوع برج در اکثر نقاط کشور یافت می شود.بر بالای تپه طبیعی، بقایایی از میل امام به ارتفاع 670 سانتی متر دیده می شود(نزدیک به 7 متر) قطر پایه های آن بین 120 تا 140 سانتی متنر مربع متغیر است.

قطر محیط بنا در قسمت فوقانی کم تر است و در سمت غربی با توجه به شیب کوه ارتفاع بیشتری دارد. قطر داخلی برج 160 سانتی متر و ضخامت دیواره ی برج در قسمت فوقانی 114 سانتی متر است. در ورودی برج، سوراخ هایی تعبیه شده که احتمالا برای نصب تیر های چوبی سقف بوده است. در ارتفاع 350 سانتی متری در جهات شمالی – جنوبی، دیوار برج باریک تر شده و بر آمدگی سکومانندی دارد که احتمالا برای استقرار دیده بان بوده است.به نظر می رسد ارتفاع برج در گذشته بیش تر از 670 سانتی متر بوده و بخشی از آن تخریب شده است، بقایای آن در سطح تپه پراکنده است.

در داخل این میل در ارتفاع 190 سانتی متری، تیر هایی موازی کف بنا نصب کرده بودند که بر اثر حفاری های غیر مجاز از بین رفته اند ولی جای بعضی از آن ها کاملا مشخص است. دیوار های خارجی بنا را با گچ سفید اندود کرده بودند تا بتوانند برای یافتن مسیر از میل به عنوان راهنما استفاده کنند. مصالح عمده ی این بنا سنگ لاشه، آجر، ساروج و گچ است.

با توجه به موقعیت این برج و اشراف آن بر ارتفاعات منطقه و روستا های هم جوار، می توان گفت از این میل برای دیدبانی و راهنمایی مسافران استفاده می کردند و شاید اطلاق نام میل امام بر آن، همین دلیل بوده است. هم چنین این احتمال وجود دارد که در دوره های مختلف از این میل برای ارسال پیام با دود، آتش و … استفاده می شده است.

آشنایی با ماهیان دریای خزر: اوزون برون ( تریج )، با نام علمی Acipenser stellatus

اوزون برون ( تریج )، با نام علمی Acipenser stellatus این ماهی خاویاری که طول متوسط آن 140 سانتی متر است، برای تخم ریزی به رودخانه ها مهاجرت می کند.
اوزون برون یک واژه ترکی به معنی " بینی دراز " است و واژه اصیل گیلکی آن " تریج " است که امروزه به فراموشی سپرده شده است.
خاویار اوزون برون دریای خزر، شهرت جهانی دارد.
فراوانی اوزون برون در گذشته های نه چندان دور به حدی بود که برای تخم ریزی در بهاران به رودخانه های متصل به دریای خزر، منجمله شلمان رود مهاجرت می کردند.

عکسی از عمارت اسدی شلمانی در شهر شلمان

زمان: مهر ماه ۱۳۸۶ خورشیدی
گزارش تصویری: داوود خانی

شلمان و املش در زمره ی زادگاه خان های خاوری گیلان زمین بوده و عمارت های باشکوهی با پوشش سقف سفالین در گوشه و کنار آن دیده می شود.
یکی از این عمارت های باشکوه در شهر شلمان و در مسیر جاده شلمان به املش، عمارت اسدی شلمانی بوده که متاسفانه در حال تخریب می باشد.

حمام حاج آقا بزرگ رشت با قدمت120ساله

عکسی از حمام حاج آقا بزرگ رشت - ۱۲ دی ماه ۱۳۸۸ خورشیدی

حمام حاج آقا بزرگ در محله آفخرای رشت (اول خيابان امام)به گفته مطلعين محلي حدود 120 سال قدمت دارد و از جمله حمام هاي قديمي و بسيار معروف رشت بوده است.
گفتني است حمام حاج آقا بزرگ که مي توان از آن به عنوان يک موزه مردم شناسي زنده ياد کرد، در سده گذشته توسط «حاج آقا بزرگ » از مالکان رشت ساخته شد . اين حمام از سه قسمت عمومي مردانه، زنانه و نمره تشکيل شده و در گذشته دارای استخر روباز نيز بوده است .
در قسمت عمومی مردانه، نقاشی ها و کاش کاری های مختلفی از تصاوير حکام وقت بوده که به مرور از بين رفته است، اما هنوز برخي از کاشيکاری ها و نقوش در قسمت مردانه جلب توجه مي کند.
وسعت زمين حمام حدود دو هزار مترمربع است. سقف حمام در قسمت هايي به شکل گنبدی قديمی است و سوخت حمام که در گذشته دور هيزم و سپس نفت بوده اکنون با گاز تامين مي شود.
اکنون ديگر از خيل مشتريان قديمي اين حمام خبری نيست و تعداد آنها به انگشتان دست مي رسد و در واقع همه خاطرات قديمي از جمله مراسم ويژه حمام در مناسبت ها، مشاغل گرمابه دار، سردابه دار، جامه دار، کيسه کش و وسايلي از قبيل بقچه حمام و ... در بخار و مه ساليان دور محو شده است.
گفتنی است بنای اين حمام به قدري استوار و محکم است که حتي در زلزله شديد 1367 کوچکترين خرابي در آن ايجاد نشد.

مجسمه رستم کلاچرمينه, سردار شجاع تالشی در جنگ چالدران

آشنایی کوتاه با پل خشتی تجن گوکه آستانه اشرفیه

پل خشتی تجن گوکه در دهكده تجن گوكه دارای دو چشمه با طاق جناقی است. در پایه های میانی و جانبی پل اتاقك های كوچكی برای بیتوته ی كاروانیان احداث شده بود.

طول پل 60 متر و عرض آن 25/4 و ارتفاع كلی آن بیش از 5/7 متر است.مصالح به كار رفته در این پل آجر ، سنگ و ملات ساروج است. این پل در زمان قاجاریه ساخته شده است.

آشنایی با روستای تاریخی مریان شهرستان تالش

عکس: آدمین کاظمی
زمان: شهریور ماه ۱۳۸۸ خورشیدی

روستای تاریخی مريان از توابع بخش مرکزی شهرستان تالش، با مختصات جغرافيايي 48 درجه و 37 دقيقه طول شرقي و 37 درجه و 50 دقيقه عرض شمالي، در 37 کيلومتري شمال غربي هشتپر و 143 کيلومتري رشت قرار دارد.اين روستا از شمال به روستای ناوان، از شرق به روستای سينا هونی، از جنوب به اراضي جنگلي و از غرب به روستای آق اولر محدود مي‏شود.

ارتفاع اين روستاي کوهپايه‏اي از سطح دريا 1080 متر است و آب و هواي آن در زمستان‏ها سرد و در تابستان‏ها معتدل است. متوسط بارندگي ساليانه آن 1732 ميلي‏متر گزارش شده است.گورستان باستاني روستا، نشانگر سکونت ديرينه اقوام تالشي در اين روستاست و آثاري از حمام قديمي منسوب به دوره صفوي و يا قاجاري مؤيد قدمت کهن روستاست.مردم روستاي مريان به زبان‏هاي آذري و تالشي سخن مي‏گويند، مسلمان و پيرو مذهب شيعه جعفري هستند.

الگوي معيشت و سکونت براساس سرشماري سال 1375، روستاي مريان 104 نفر جمعيت داشته است که در سال 1385 به 760 نفر افزايش يافته است.اقتصاد روستاي مريان بر پايه فعاليت‏هاي زراعي، باغداري، دامداري و صنايع دستي استوار است. زراعت عمده روستا، کشت ديم است و گندم مهم‏ترين محصول ديمي آن است. توتون، ذرت، سيب‏زميني، يونجه و لوبيا از ديگر محصولات زراعي روستاست. زردآلو، سيب، به و گلابي از محصولات باغي آن است. محصولات مهم دامي آن عبارتند از: گوشت تازه و انواع لبنيات، پرورش طيور خانگي مانند مرغ و بوقلمون نيز بين روستاييان رونق دارد.

مردم روستا به ويژه زنان، با بافت و توليد صنايع دستي مانند گليم، جاجيم، شال و جوراب در بهبود وضعيت اقتصادي خانوار نقش مهمي ايفا مي‏کنند.معماري روستاي مريان به دليل استقرار در ناحيه کوهستاني، از روستاهاي جلگه‏اي استان گيلان متفاوت است. سقف چوبي خانه‏ها، لته کوبي است و درهاي ورودي و پنجره‏ها، براي جلوگيري از سرما کوچک انتخاب شده‏اند. در ساخت خانه‏هاي قديمي از مصالح بومي سنگ، ملات کاهگل و چوب استفاده شده است.

پس از زلزله سال 1369، اکثر خانه‏ها با استفاده از مصالح جديد سيمان، آجر و تيرآهن ساخته مي‏شوند. اتاق‏هاي خواب و پذيرايي، آشپزخانه، سرويس بهداشتي، انبار و طويله، فضاهاي مشابه اکثر خانه‏هاي روستايي است.جاذبه‏هاي گردشگريچشم‏انداز رودخانه پرآب کرگانرود، ارتفاعات پيرامون روستا، جنگل‏هاي انبوه و سرسبز و هواي مه‏آلود، تصويري رويايي پيشا روي گردشگران روستاي مريان ترسيم مي‏کند. مراتع سرسبز و مزارع طلايي گندم، همچون کمربند درخشاني گرداگرد روستاي مريان را در برگرفته‏اند.باغ‏هاي انبوه و پربار ميوه از ديگر جاذبه‏هاي طبيعي اين روستاست. مراتع زيباي روستا همانند گردنبند زيبايي روستا را در ميان گرفته‏اند و درختان ميوه و مزارع گندم جاذبه‏هاي آن را دو چندان کرده‏اند.

محوطه باستاني گورستان مريان، بزرگترين گورستان پيش از تاريخ ايران است که در عرصه‏اي به مساحت 400 هکتار، در مناطق ييلاقي مريان، آق اولر و تندبين گسترده شده است. اين گورستان گواه تمدن عظيم اين منطقه در دوران‏هاي گذشته است، که تا اوايل دوران اسلامي تداوم داشته است. گورهاي اين گورستان، به صورت سه طبقة دخمه‏اي سنگچين شده و با لوازم مورد نياز زندگي مردگان کشف شده‏اند.

حمام قديمی مريان به احتمال قوي از آثار اواخر دورة صفوي و به احتمالي ديگر از آثار اوايل دورة قاجاري است. مصالح به کار رفته در ساخت حمام شامل خشت، ملاط، گچ و سنگ است. در بعضي قسمت‏هاي حمام، آثاري از کاشي‏هاي تزييني و نقاشي ديواري به جا مانده بود که تقريباً تمام آن‏ها به سرقت رفته است.جشنواره سوارکاري و کشتي مردان، هر ساله در مناطق ييلاقي روستا برگزار مي‏شود و در ميان جوانان طرفداران بسياري دارد. از بازي‏هاي محلي روستاي مريان مي‏توان به قئيش گوتورمک يا قئيش چکدي، بورک قاچدي، خاله خاله، چيلينگ آقاج اشاره نمود، که اکثراً به طور گروهي و توسط کودکان روستا انجام مي‏شود.

مراسم عيد نوروز، همانند ساير نقاط ايران برگزار مي‏شود. روز سلطان، دروزه، 45 نوروز و بنجک از جمله مراسم ويژه فصل بهار است و مراسم شب يلدا با رسوم يوله چله، قصه چله و سيومو برگزار مي‏شود. مراسم بند آوردن باران و کوبيدن بر ظرف مسي براي برطرف شدن ماه گرفتگي و خورشيد گرفتگي نيز از آيين‏ها و رسم‏هاي مردم روستاي مريان است. برگزاري مراسم اعياد مذهبي و عزاداري‏هاي ماه محرم نيز در روستا رواج دارد.نواي ني چوپانان و آوازهاي محلي تالشي، شور و حال خاصي به مراسم و جشن‏هاي مختلف مردم روستاي مريان مي‏بخشند. اجراي ترانه‏هاي عاشيقي به زبان آذري، به ويژه در مراسم عروسي روستا متداول است.سرنا و دهل سازهاي محلي اين روستاست که در اجراي برخي آوازها و رقص‏هاي محلي نواخته مي‏شوند.صنايع دستي روستاي مريان، مشتمل بر بافت انواع گليم، جاجيم، جوراب و شال است.

پوشاک غالب مردم روستاي مريان، لباس‏هاي محلي مشابه لباس‏هاي تالشي است. مردان از کلاه، شلوار، پيراهن جلو بسته با يقه هفت يا بسته، نيمه تنه يا جليقه پشمي، شال و دستکش (در فصول سرد سال) استفاده مي‏کنند.زنان روستا مانند زنان تالشي لباس مي‏پوشند که شامل پيراهن بلند با دامن پرچين، جليقه با رنگ تيره، پيژامه طرح‏دار و روسري‏هاي رنگي و منقش مي‏باشد. استفاده از پارچه‏هاي رنگي و روشن، ويژگي پوشاک زنان روستا است. کودکان روستاي مريان نيز از پوشاک محلي و معمولي استفاده مي‏کنند.

از انواع غذاهاي محلي روستا مي‏توان به آبگوشت شوربا، آبگوشت قورمه، انواع آش مانند ترش آش و آش رشته و انواع غذاهاي همراه با برنج و ماهي اشاره کرد.دسترسي: اين روستا از طريق شهر هشتپر با جاده‏اي مناسب و زيبا قابل دسترسي است.
منبع: سایت میراث فرهنگی و گردشگری

آشنایی با پل خشتی لوشان

پل خشتی لوشان بيش از ساخت شاهراه كنونی قزوين ـ رشت و پل بتوني جديد، فقط راه ارتباطي دو سوي رودخانه شاهرود بود و اين اثر ملي در 30/3/77 با شماره فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيده است. برخي از پژوهندگان ساختمان اين پل را به خسروخان گرجی، حاكم گيلان و برخي ديگر به حاجي محمد هادی تاجر ميانجی كه ساكن قزوين بوده است، نسبت مي‌دهند.

اين بنا در سال 1209(هـ . ق) ساخته شده است. به نظر مي‌رسد اين پل در قرن نهم هجري قمري ساخته شده باشد.پل خشتی لوشان 102 متر طول و هفت متر عرض و چهار چشمه دارد كه دو چشمه آن بزرگ و دو چشمه ديگر كوچك است. در پايه پل اتاق بسيار بزرگي وجود دارد كه ضمن كمك به ايستاديي پل براي اقامت و استراحت كاروانيان در شب و هنگام بارندگي و سرما بسيار مناسب است.

ارتفاع پل از سطح رودخانه تا بلندترين نقطه آن 15 متر است. اين بناي تاريخي در زلزله سال 69 گيلان دچار آسيب بسيار شد كه در سال 70 توسط سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري استان گيلان مورد بازسازي و مرمت قرار گرفت.
رابینو درباره این پل می نویسد : "پل لوشان بنایی زیبا از آجر است كه مركب از یك طاق كوچك و دو طاق بزرگ است و تاریخ بنایش به دوران خسروخان می رسد. روس ها شیب این پل را كه تند بود ملایم نمودند".

آشنایی با مارماهی دهان گرد دریای خزر ( Caspian lamprey ) با نام علمی Caspiomyzon wagneri

تالیف: داوود خانی خلیفه محله

دهان گرد دریای خزر يا نام علمي Caspiomyzon wagneri گونه ای ماهی غضروفی است که ظاهری شبيه به مار و دهانی گرد دارد و فاقد فلس است . زبانش شبيه به استوانه مي باشد که در دهان رفت و آمد مي کند.
مار ماهی‌ها مثل مار حرکت می‌کنند و شکل S انگلیسی در بدن خود ایجاد می‌کنند که از سر شروع و به دم ختم می‌شود این عمل آنها را در درون آب به جلو می‌راند.
این مارماهی از خانواده ژترميزونتيده و از راسته ژتروميز و نيتفورسيست مي باشد.. متوسط وزن و زول نمونه هاي به دست آمده در جنس نر 100 گرم و 92/40 سانتي متر و در جنس ماده 87 گرم و 28/40 سانتي متر بوده است. حداكثر طول و وزن نمونه هاي به دست آمده به ترتيب در نر 47 سانتي متر و 130 گرم و در ماده ها 5/43 سانتي متر و 120 گرم بوده است. حداكثر فراواني و پراكنش دهان گرد خزري در رودخانه های شيرود و شلمان رود است. همچنين مهاجرت اين گونه به رودخانه در ماه مارس (اسفند و فروردين) صورت مي گيرد كه جريان آب زياد است. ساير خصوصيات زيستي و اطلاعات مربوط به رشد و تكامل (گناد، هماوري مطلق و قطر تخمها اين ماهي بعلاوه شيوه هاي اختصاصي تكثير شامل شيوه جفتگيري، تعداد و شكل تخم، مدت زان انكوباسيون، شرايط تكامل لارو و ساير موارد نرماتيو تكثيراين ماهي در اين تحقيق بطور كامل مورد بررسي قرار گرفته است.

رنگ تخم هاي دهان گرد كه بسيار ريز است. از سفيد كم رنگ تغير است تعداد تخم ها به طور متوسط 215000 عدد و وزن تخمدان به طور متوسط 37 گرم است . قطر تخم 1 ميليمتر وهماوري مطبق آنها 22000-19000 مي باشد. ساير اطلاعات مربوط به تكثير و مهاجرت اين ماهي در مقاله كامل ارائه گرديده است. دهان گرد درياي خزر به رودخانه هاي حوضه شمالي و جنوبي خزر مهاجرت مي كند.

گفتنی است مارماهی شلمان رود به گویش گیلکی مردمان آن سامان، مارمَلی نامیده می شود.
کلیپ حرکات مارماهی در ساحل شلمان رود- فروردین 1389 خورشیدی